در تعریف سیستم یا سامانه بیان می کنیم که سیستم مجموعه ای از اجزا است که برای رسیدن به یک هدف مشترک با یکدیگر در تعاملند. با کمی تأمل در این جمله ، متوجه می شویم که تقریبا هر چیزی در اطرافمان را می توانیم با تعریف سیستم مطابقت دهیم. با این تعریف، مجموعه هاوا، انسان ها، سازمان ها، شهرها، جوامع، تمامی ساخته های دست بشر، سخت افزار و نرم افزار را می توان سیستم دانست. هنر دانش سیستم ها این است که سعی می کند دنیای اطراف ما و مسائلی که با آن ها مواجه هستیم را در قالب یک مدل واحد تحلیل و بررسی کند.
در این مقاله سیستم را تعریف کرده و به ویژگی های آن می پردازیم.
سرفصل های مقاله:
- تعریف سیستم
- برخی از ویژگی‌های مهم سیستم‌ها
- انواع سیستم ها
- معادل کلمه سیستم در زبان فارسی
- سخن پایانی
تعریف سیستم
تعریف‌های بسیار متنوع و متفاوتی از سیستم و تفکر سیستمی وجود دارد اما عملاً نمی‌توانید به یک تعریف مشترک از سیستم، میان محققین و متفکران سیستمی دست یابید.
تعاریف زیاد و متنوعی برای سیستم ارائه شده است که در زیر به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
- سیستم، مجموعه ای از اجزا است که در یک رابطه منظم با یکدیگر فعالیت می کنند.
- سیستم، مجموعه ای از اجزای مرتبط است که جهت دستیابی به هدفی خاص، نوع و نحوه ارتباط بین آنها بوجود آمده باشد.
- سیستم، بخشی از جهان واقعی است که ما آن را انتخاب کرده و در ذهن خود به منظور در نظر گرفتن و بررسی تغییرات مختلفی که تحت شرایط متفاوت ممکن است در آن رخ دهد، از بقیه جهان آن را جدا می کنیم.
۳ شرط لازم در سیستم
هر عنصر سیستم بر رفتار و یا ویژگی های کل سیستم، موثر است. به عنوان مثال رفتار هر عضو از بدن انسان مانند قلب یا مغز می تواند عملکرد بدن انسان را به عنوان یک کل، تحت تاثیر قرار دهد. بین عناصر سیستم از نظر رفتاری و نوع تاثیر بر کل سیستم، وابستگی متقابل وجود دارد. یعنی نحوه رفتار هر عنصر و نیز نحوه تاثیر هر عنصر بر کل سیستم، بستگی به چگونگی رفتار حداقل یک عنصر دیگر از سیستم دارد. مثلا در بدن انسان، نحوه رفتار چشم بستگی به نحوه رفتار مغز دارد.
هر زیر مجموعه ای از عناصر تشکیل شود، بر رفتار کل سیستم موثر است و این تأثیر بستگی به حداقل یک زیر مجموعه دیگر از سیستم دارد. به عبارت دیگر اجزای یک سیستم چنان به هم مرتبط هستند که هیچ زیر گروه مستقلی از آنها نمی توان تشکیل داد. با استفاده از تعاریف فوق نتیجه می گیریم که هر سیستم، یک کل است و نمی توان آن را به اجزای مستقل تقسیم نمود. زیرا ویژگی های سیستم، در هیچ یک از اجزا بطور مستقل وجود ندارد و اگر اجزای سیستم را از هم جدا کنیم، خاصیت خود را از دست می دهند. به عنوان مثال چشم به عنوان جزئی از بدن انسان، اگر از بدن جدا باشد، دیگر نمی تواند ببیند.
وقتی سیستم به اجزا مستقلی تقسیم شود، تعامل بین اجزا از بین می رود و سیستم خاصیت و توانایی های خود را از دست می دهد. اگر اجزای یک سیستم با یکدیگر تعامل نداشته باشند، تشکیل یک مجموعه می‌دهند نه یک سیستم. به عنوان مثال، اگر قطعات یک خودرو را به صورت منفک کنار هم قرار دهیم، تشکیل خودرو نخواهند داد.
برخی از ویژگی های مهم سیستم ها
- سیستم از اجزای متعدد تشکیل می شود.
- اجزای سیستم با یکدیگر در ارتباط و تعامل هستند.
- برای سیستم ها می‌توان رفتار تعریف کرد. با حذف هر یک از اجزای سیستم، رفتار کلی سیستم تغییر می کند.
- معمولاً برای هر سیستم یک مرز تعریف می شود.
- برای بسیاری از سیستم ها می توان هدف تعریف کرد.
در ادامه، هر یک از ویژگی های بالا را با جزئیات بیشتر بررسی می‌کنیم.
۱) سیستم از اجزای متعدد تشکیل می شود.
ممکن نیست که یک قطعه را به تنهایی به عنوان یک سیستم بتوان در نظر گرفت. وقتی دو یا چند المان در کنار یکدیگر قرار می گیرند و مجموعه آنها از دید ما هویت پیدا می کند می توانیم بگوییم یک سیستم به وجود آمده است.
۲) اجزای سیستم با هم در ارتباط و تعامل هستند.
یکی از مهم ترین ویژگی های یک سیستم این است که اجزای آن با هم تعامل دارند و بر روی یکدیگر تاثیر می گذارند. هر یک از اجزای یک سیستم را که انتخاب کنید، می توانید تشخیص دهید که بر روی کدام یک از اجزای سیستم تأثیر می گذارد. همچنین با بررسی سیستم می توانید بگویید که آن جزء، خود از چه بخش هایی از سیستم اثر می پذیرد.
تا وقتی تعامل وجود ندارد صرفاً یک مجموعه داریم و نه یک سیستم. بسیاری از شرکت ها و سازمان ها، مجموعه ای از دپارتمان‌ها هستند نه یک سیستم سازمانی. برای درک بهتر این موضوع می توان تفاوت تیم و گروه را مطرح کرد. اگر بخواهیم از ادبیات سیستمی استفاده کنیم می توانیم بگوییم گروه، تیمی است که تعامل و تأثیر گذاری میان اعضای آن حذف شده است و بالعکس یک گروه از انسان ها را وقتی می توانیم به یک تیم تبدیل کنیم که با یکدیگر تعامل داشته باشند و بر روی کار یکدیگر تاثیر بگذارند و از یکدیگر تأثیر بپذیرند.
۳) برای سیستم ها می توان از چیزی به نام رفتار حرف زد.
برای سیستم ها می شود رفتار تعریف کرد. وقتی اجزای سیستم با هم تعامل دارند و بر روی یکدیگر تأثیر می گذارند، به تدریج چیزی به نام رفتار سیستم پدیدار می شود. این رفتار، چیزی فراتر از ویژگی ها یا تغییرات یک بخش خاص است و از ترکیب تعامل همه اجزا تشکیل می شود.
۴) برای سیستم ها معمولاً یک مرز تعریف می شود.
تقریباً هر سیستمی که انتخاب کنید و در موردش حرف بزنید، مرز (Border) دارد مگر اینکه بخواهید تمام عالم هستی را به عنوان یک سیستم در نظر بگیرید. مرز سیستم یک واقعیت بیرونی نیست و ما انسان ها، مرز ها را تعریف می کنیم. برای مثال ممکن است پدر یک خانواده، مرز های سیستم خانواده خود و چاردیواری خانه را تعیین کند. در تعریف سیستم باید به مرز های سیستم توجه داشته باشیم و آنها را درست تعریف کنیم. بسیاری از راه حل های غیرسیستمی از آنجا ناشی می شوند که ما مرز های سیستم خود را بسیار محدود تعریف می کنیم.
۵) برای بسیاری از سیستم ها می توان هدف تعریف کرد.
برای تحلیل سیستم ها باید هدف آن ها را بشناسیم اما استدلال های کسانی که نظریه سیستم ها را به شکل عام می خوانند، این است که این مورد را به عنوان یکی از ویژگی های یک سیستم مطرح نکنند.
ما اگر می گوییم سازمان را می توان یک سیستم در نظر گرفت و بعد می خواهیم به عنوان تحلیل گر سیستمی در مورد موفق بودن یا نبودن سازمان صحبت کنیم، باید این موفقیت را در مقایسه با یک یا چند هدف بسنجیم. بنابراین معمولاً در تحلیل سیستم ها از هدف سیستم صحبت می شود. این ما هستیم که به عنوان تحلیل گر و ناظر برای سیستم هدف تعریف می کنیم.
انواع سیستم ها
سیستم ها را می توان به ۲ دسته باز و بسته تقسیم کرد.
بعضی سیستم ها با دنیای اطراف خود در ارتباط هستند و یک سیستم باز را شکل می دهند، در حالیکه ممکن است سیستم هایی را ببینیم که بسته هستند و هیچ رابطه ای با دنیای اطراف خود ندارند.
از نظر تئوری، تنها سیستم بسته واقعی، کلِ جهان است که دیگر چیزی در بیرون آن نیست که با آن تعامل داشته باشد و سایر سیستم ها همگی به نوعی سیستم باز محسوب می شوند. در سیستم بسته منظورمان سیستمی است که تعامل آن با محیط، اندک است یا اینکه ما تصمیم گرفته ایم از تعاملات آن با محیط صرف نظر کنیم.
معادل کلمه سیستم در زبان فارسی
برای واژه‌ی انگلیسی سیستم (System) در میان فارسی زبانان یک معادل مشخص پیدا نشده است.
هر یک از ما بسته به نیاز و ترجیحات و سلیقه خود، از واژه متفاوتی استفاده می کنیم:
خود واژه سیستم قطعاً یکی از معادل هایی است که به جای واژه‌ی انگلیسی System به کار می بریم. امروزه حتی تعبیر های سیستماتیک و سیستمی در میان فارسی زبانان رواج دارد. در گذشته استفاده از واژه عربی جهاز هم میان فارسی زبانان رواج داشت. حتماً شما هم اصطلاح جهازِ هاضمه را شنیده‌اید. البته دقیق تر است که جهاز را معادل دستگاه در نظر بگیریم. چنانکه هنوز هم واژه تجهیزات از همین خانواده بین ما رواج دارد.
اصطلاح عربی نظام هم در زبان فارسی، برابر با System در نظر گرفته می شود. تعبیر های نظام بانکی و نظام اقتصادی و نظام اجتماعی دقیقاً معادل سیستم بانکی و سیستم اقتصادی و سیستم اجتماعی هستند. در سال‌های اخیر، فرهنگستان زبان و ادب فارسی واژه فارسی سامانه را هم برابر با سیستم پیشنهاد کرده است که اتفاقاً در بسیاری از نوشته‌ها و گفته‌ها خصوصاً متن های رسمی دولتی رواج یافته است.
به هر حال چون همه واژه ها و ترکیب های فوق در نوشتار و گفتار فارسی به‌کار می روند، مناسب است که همه آنها را در خاطر داشته باشیم.
سخن پایانی
در این مقاله به تعریف سیستم و انواع آن و همچنین ویژگی های اصلی یک سیستم پرداختیم و نهایتا سیستم را مجوعه ای از اجزا بیان کردیم که بایکدیگر در تعامل هستند و یک کُل را تشکیل می دهند.
ثبت ديدگاه